Ödül mü verelim, ceza mı? Tahlil ne?

Klasik eğitim sisteminden geçmiş olan bizler, aldığımız eğitim boyunca birçok yerde ödül yahut cezaya maruz kaldık. Öğretmenlerimizden gördüğümüz bu metotlar, vakitle bize doğrusunun bu olduğu kanısını yerleştirdi. Aslında en başından alacak olursak; içine doğduğumuz dünya anne-babamızdan aldığımız eğitimde, bebeklikte yemek yedirilirken, tuvalet eğitimi verilirken, uyku tertibi sağlanmaya çalışılırken, okul ödevleri yaptırılmaya çalışılırken yahut alışverişte yapmamamız gereken hareketler söylerken, misafirlikte uygulanması gereken tavır öğretilirken ve büyük akrabaları ziyarette yapılmaması gereken davranışlar öğretilirken, kimi vakit mükafatla motive edilmeye ya da ceza ile tehdit edilmeye alıştık. Her ne kadar aileden, okuldan ve etraftan aldığımız eğitimlerde birtakım yanlışlıkları yetişkinliğe geldiğimizde fark edip, “Ben bunu kendi çocuğuma yapmayacağım.” desek de içgüdüsel olarak “Anne ve babamdan aldığım metod en doğrusudur.” diyerek fark etmeden bizlerde bu döngüye katıldık. Ve böylelikle çocuk eğitimi metotları vakte nazaran birtakım değişikliklerle, ancak tıpkı temelle jenerasyondan nesile aktarılarak devam etti.

Ödül ve Cezanın Bu Kadar Dirençli Halde Eğitimimize Yerleşmesini Sağlayan Nedir?

Bu soruyu düşündüğümüzde aklımıza davranışçı ekolün en güçlü olduğu yıllar, yani 1970’ler gelebilir. Pavlov’dan ve Thorndike’dan etkilenen Skinner, ödül vererek farelere ve güvercinlere birçok davranışı öğretmiştir. Hatta o yıllarda yaptığı deneyler Amerika’da o denli ünlenir ki bulunan öbür alanlar, “Acaba biz bunu kendi alanımızda nasıl kıymetlendirebiliriz?” arayışına girer. Amerikan ordusu Skiner’a savaşta güvercinleri kullanarak radara yabancı bir unsur yakalandığında düğmeye basmayı öğretmesini ister ve Skinner bunu başarır. İzleyen vakitlerde eğitim dünyasında da bu usulle hayvanlara birçok davranış öğretilebiliyorsa tıpkı formülü biz okullarda çocuklar üzerinde niçin kullanmıyoruz fikri alevlenmeye başlar ve böylelikle davranışsal ekol okullara da girer. 1800’lerde ödül okullarda aslında vakit zaman uygulanmaktadır. Lakin bu ekolle birlikte sistematik olarak eğitim aracı halini alır. Tüm sistemler bu ekolle tıkırında üzere işlerken, birden ters bir ses yankılanmaya başlar eğitim topluluğunda. Aslında mükafatın eğitimde yani insan üzerinde tesirli bir usul olmadığını, görünürde yararlı üzere gözükse de tersine çocuklara çok büyük ziyanlar verdiğini söyleyen bir ses. Bu ses Prof. Edward Deci ve Prof. Mark Lepper’den gelmiştir. Ve bu iki profesör birbirinden habersiz olarak tezlerini ispatlamak için çoktan yapacakları deneyler için kolları sıvamaya başlamıştır bile.

Prof. Edward Deci Deneyi

Yıl 1971. Edward Deci yetişkinlerle bir deney tasarlar. Üniversite öğrencilerini iki kümeye ayırır, her iki kümeye legolar verir. Ama bir farkla… Bir kümeye legolarla oluşturacakları her manalı form için ödül olarak para verir, öteki kümeye hiçbir şey vermez. Öğrenciler legolarla uğraşırken mühlet meblağ ve sanki hangi küme daha uzun müddet legolarla uğraşacak diye bakar. Beklendiği üzere ödül alan küme legolarla daha uzun mühlet uğraşır. Ve deneyin bir de ikinci kısmı vardır. Deney tamamlandıktan sonra öğrencilere deney tamamlandı denerek farklı bir odaya alınır. Bu odada Legolar ve mecmualar, birtakım farklı objeler de bulunmaktadır. İsterlerse legolarla, isterlerse dergilerle uğraşabilecekleri söylenir ve deneyin ikinci kısmı başlar. Ve bu kez işler değişir. Daha evvel legolarla form oluşturmak için ödül alan küme legolarla nerdeyse hiç oynamazken, ödül verilmeyen küme mecmua yerine legolarla uğraşmaya devam eder.

Prof. Mark Lepper Deneyi

Mark Lepper de emsal bir deneyi çocuklarla yapıyor. Lepper anaokulu çocuklarını üç kümeye ayırıyor ve onlara renkli boya kalemleri veriyor. Onlardan bir fotoğraf çizmelerini istiyor. Birinci ve ikinci kümeye ödül olarak kurdeleli ve yıldızlı sertifikalar veriyor. Birinci kümeye boyama yaptıklarında ödül vereceğini söylüyor fakat ikinci kümeye aktiflik sonrası mükafatı sürpriz olarak veriyor. Üçüncü kümeye ise hiçbir şey vermiyor. Ve sonuç emsal. Ödül alacağını bilen çocuklar fotoğrafla daha çok uğraşıyor. Ancak bir de deneyin ikinci kısmı var. İki hafta sonra bu çocuklar boya kalemleri ve farklı oyuncakların bulunduğu bir odaya alınıyor. Kümeler zımnî camın gerisinden izleniyor. Sonuç şu ki; daha evvel mükafatla boyama yapan kümeye kıyasla, ödül almayan küme boya kalemlerine daha çok ilgi gösteriyor ve tıpkı heyecanla uğraşıyor.

Bu iki deney eğitim dünyasında büyük bir tartışmaya neden oluyor. Zira klasik olarak kullanılan tekniklerin aslında hiç de sanıldığı üzere yararlı olmadığını ispatlar nitelikte sonuçlar ortaya çıkıyor. Bu deneyler bir şeyi daha gösteriyor. Çocuğun bir aktifliğe karşı ilgisi varsa, ona ödül verilince çocuğun var olan iç motivasyonu da sönüyor. Ayrıyeten ödül ve cezanın bireyin üzerinde bir denetim düzeneği oluşturduğu ve çocukta, “Sürekli davranışının öncesi, sırası ve sonrası denetim ediliyor, fakat işler yolunda giderse istediğime ulaşabiliyorum.” fikri hakim oluyor.

Olaya bir de gelişimci gözüyle bakarsak Erikson’un kişilik gelişim devirlerinden, bebeğin 0-2 yaş devri temel itimada karşı güvensizlik periyodudur. Bu periyotta bebeğin şartsız sevgiye gereksinimi vardır ki bağlanması itimatla sağlanabilsin. Ancak bu periyotta verilen mamayı yemeyince, uyuması gereken vakit uyumayınca üzere benzeri durumlarda kullanılan ödül ve ceza, bebekte şartlı sevgi hissini uyandıracaktır. Ve inançsız ve şarta bağlı sevildiği hissi yerleşecektir. 2-4 yaş periyodunda özerkliğe karşı kuşku ve utanç periyodunda olan çocuklar yeni yeni yürümeye, konuşmaya, tuvalet denetimine başlayan çocuk, etrafını keşfe kendisini adamışken etrafından en çok da yanlışında da doğrusunda da yanında olan destekçilerini görmeye muhtaçken, “Yalnızca hakikat davranışlarında ödül verilecek ve yanlışında cezalandırılacaksın!” olgusu çocukta çok büyük geri çekilme ve yüreğinde sönmeye neden olacaktır. Ve bu periyotta her şartta kabul gören çocuğun hem kendine hem de etrafına inancı oluşacaktır yahut bilakis hem kendi hakkında hem de etrafı hakkında kuşkuya düşecektir. 4-6 yaş evrelerinde ise çocuklar girişimciliğe karşı suçluluk devrindedir. Keşif ve merak seviyeleri çok fazladır. Çocukların bilhassa bu periyotta cinsiyet kimlikleri üzerine çok fazla merakları ve soruları olabilir. Bu periyotta çocuğun soruları katı ve cezalandırıcı halde karşılanırsa, çocukta suçluluk duygusu hakim olmaya başlayıp girişkenliğinde kırılmalar yaşanacaktır. 6-12 yaş evresindeki çocuklar muvaffakiyete karşı aşağılık devrindedir. Ödül ve ceza metotlarının çocuklara en sık uygulandığı devir bu periyottur. Çocukta okulla birlikte muvaffakiyet isteği artar. Ve muvaffakiyet hissini tattıkça kendine inancı artıp bu duyguyu daha fazla yaşamak için okul sorumluluklarına daha çok odaklanacaktır. Başarılarında takdir görme ve başarısızlıklarında da yanlışsız yönlendirmelerle motive olmaya gereksinimi vardır. Çocuğun muhtaçlıkları tam dayanakla karşılanıp aşağılık hissine kapılmaması sağlanmalıdır. Çocuğun eforu sonucunda elde ettiği muvaffakiyet hissi çocukta aslında bir sonraki misyonda çabalamaya motive edici ögedir. Ama mevcut iç motivasyon varken çocuğa verilen ödül çocukta dengesizlik oluşturup mükafatın cazipliği ile istenen davranışı yapmasını sağlarken, pekiştireç olarak verilen ödül birinci günkü tesirini hissettirmediğinde çocukta davranışı bırakmasına neden olacaktır. Yahut tam zıddı, çocuktan beklenen davranışı çocuk gerçekleştirmediğinde kullanılan ceza, çocukta aşağılık hissine, “Zaten yapamıyorum.” kompleksine neden olacak ve çocuk da “Cezaya katlanayım ve benden beklenen davranış için çabalamayım ki bu değersizlik hissinden kaçayım.” fikrini oluşacaktır. 12- 18 yaş evresinde olan çocuklar kimlik kazanımına karşı kimlik karışıklığı dönemindedirler. Bu periyottaki çocuklar, ergenlik yıllarında anne-baba tesirinden kurtularak farklı bir birey olma hissini yaşamak isterler. “Ben kimim? Var oluş hedefim ne? Hedeflerim ne?” gibisi arayışlarla kimliğini oluşturmaya çalışırlar. Bu periyotta anne-baba çocuklarının bağımsızlaşma eforundan kaygı duyarak çocuklarıyla çatışmaya girebilirler. Bu evrelerdeki çocukların en temel muhtaçlığı, bu yaşa kadar anne-babalarından ve etraflarından aldıkları eğitimin sonları içinde kendilerine artık seçme hakkının verilmesidir. Özgürce seçim yapmasına müsaade verilmesidir. Aksi takdirde çocuk üzerinde uygulanan denetim metabolizmaları, çocukta seçme hakkının olmadığı ve değersizlik hissine düşmesine neden olacaktır.

Ödülle bir işin yaptırıldığı kümelerde bireyler ortasında rekabet oluşacaktır ve rekabet karşı kümeler ortasında düşmanlığa neden olacaktır. Yaptırılmak istenen işin pahasını düşürüp sırf ödül için verilen bir efora dönüşecektir. Mükafatı kazanamayan çocuklarda değersizlik hissi ve kabullenilmiş çaresizlik gelişirken, mükafatı sıklıkla kazanabilen çocuklarda narsisizm gelişebilir. Yahut çocuk mükafatı zati kazanamayacağını düşünüyorsa çabalamaya bile gerek duymayabilir. Olağan kurallarda çocuk hangi gelişim kademesinde olursa olsun, bir uğraş sonucunda elde edilen muvaffakiyet haz verir. Çocuğa etrafından verilen dayanak ve hakikat yönlendirmelerle çocuk performansının bir üstü için çabalamaya teşvik edilir ve çocuk başardıkça gelişir, geliştikçe başarır. Bu döngüyü ve iç kontrolü yakalayan çocuk ve aileler aslında ödül ve cezaya hiç ihtiyaç duymazlar.

Peki Tüm Bu Gelişim Pürüzlerine Karşın Sistemde Mükafata Ve Cezaya Neden Devam Ediliyor?

Aslında bu metotlar işin en kolay tahlilidir. Çocuk şayet bir davranışı yapmak istemiyorsa, eğitimciler yahut aileler sorunun kök nedenini çözümleyerek sağaltıma gitmek yerine, ödül yahut cezayla sorunu sırf görünürde çözmüş olurlar. Böylelikle aileler üzerine düşen sorumlulukları yaptıklarını düşünerek kendilerini rahatlatırlar. Ancak gerçekler şudur ki; tüm sıkıntılar bir süpürgeyle paspasın altına gizlenmiştir sadece.

Benimsediğim kuramcım Albert Bandura’dan sizlere daha evvel de bahsetmiştim. Bandura der ki; “Çocuklar davranışı ödül, ceza yahut övgü üzere pekiştireçlerle öğrenmez. Zira çocuklar pekiştirilmeyen birçok davranışı kendisi yapar ya da pekiştirilerek öğretilen davranışları bir müddet sonra bırakabilir. Zira çocuklar modelle, taklit ile öğrenirler.” Çocuktan beklenen bir davranışı çocuk yapmıyorsa, örneğin kitap okumuyorsa aslında aileye bakmak gerekir. Çocuk ne vakit tanıştı kitap okuma fikriyle? Sırf okula başladığında öğretmeninin verdiği bir ödev miydi? Sırf ödül için yapılan bir aksiyon mi? Ya da tam aksisi anne-babanın da sık sık okuma yaptığına şahit olduğu, insanların zevkle ve ilgiyle yaptığı bir aktiflik mi? Çocuk etrafından görmediğini yapmaz ve gördüğünü de taklit eder. Ve hiç unutulmamalıdır ki; çocuklar kulakla değil gözle eğitilirler. Çocuklara iç motivasyon kazandırmak istiyorsak şayet, onların bulunduğu gelişim periyodu gereksinimlerini düzgün bilerek ve anlayarak birinci adımı gerçekleştirebiliriz. Çocuğun bulunduğu düzeyin bir üst düzeyinde vazifeler vererek ve süreçte ona takviye olarak gelişimi tatmasını sağlayabiliriz. Temelde verilmesi gereken ödül değil, yanlışsız geri bildirimdir. Yani hoş giden bir süreçte gayrete ve niyete vurgu yapılarak bir üst düzey maksat gösterilir. Sonuçta elde edilen eser değil, süreç desteklenerek sonuç ne olursa olsun her vakit yanındayız iletisi verilir. Çocuğun süreçte kendi kendini değerlendirmesi ve sorumluluk alması öğretilir. Böylelikle mükafatın yahut cezanın varlığında da yokluğunda da çocuk fark etmeksizin kendi gayeleri doğrultusunda kapasitesi ve ilgisi doğrultusunda çabalayacak ve muvaffakiyete ulaşacaktır.

Son olarak unutulmamalıdır ki rutinler her gelişim evresinde çok değerlidir. Bebeklikte; beslenme, uyku, çocuklukta; arkadaş bağları, irtibat halleri, eğlenme vakitleri, okul çağında; uyku saatleri, ödev üzere sorumluluklar ve gibisi dönemsel ihtiyaçlar çocuğun kişisel farklılıkları doğrultusunda oluşturulmalıdır. Böylelikle çocukta itimat duygusu hakim olacak ve belirsizlik yok olacaktır. Bunula birlikte bu tertip ve hudutlar dahilinde çocuğa seçme hakkı tanınarak demokratik bir aile ortamıyla dönemsel olarak ortaya çıkabilecek gelişimsel çatışmalara bir erken müdahale sağlanmış olunacaktır. Velhasıl ödül, gelişimi ve öğrenmeyi olumsuz tesirler. Mevcut potansiyele de ket vurur.

Kaynak: Doktor Sitesi